تارنمای فرهنگی مهرگان – گروه میراث فرهنگی – سیاوُش آریا*
کاخ اَردشیربابکان در شهرستان فیروزآباد با آن که دو سال پیش به ثبت سازمان یونسکو رسیده است و باید نگاهی جهانی به آن داشته باشیم، ولی همچنان با مدیریت بومی اداره می شود و روزگار ناخوشایندی را پشت سر می گذارد.
به گزارش تارنمای فرهنگی مهرگان، کارشناسان و پژوهشگران کاخ ساسانی اَردشیربابکان در شهرستان فیروزآباد را شاهکار مِهرازی (معماری) و هنر ایرانی می دانند که پس از 18 سَده از ساخت آن به فرمان اَردشیرشاه، بُنیادگذار دودمان (سلسله) ساسانیان، هم چنان استوار و پابرجا بوده و همانند نگینی درخشان در سرزمین پارس و جنوب کشور می درخشد و چشم نوازی می کند. با این همه، میراث جهانی ساسانیان در بدترین شرایط حفاظتی و مدیریتی به سر می برد و روزگار ناخوشایندی را سپری می کند. همین دو هفته پیش بود که با یک بارندگی ساده، به سبب کم کاری مدیران و مسوولان شهری و میراث فرهنگی سیلاب نرده های آهنی (فنس کشی) را که گِرداگرد محوطه کشیده شده با خود برد و بخش شمالی محوطه و همان آبراهه ها خروشان (طغیان) کرده و نرده های آهنی را شکسته و سیلاب به درون محوطه و عَرصۀ کاخ اَردشیر سرازیر شد. هرچند که، به اَنگیزۀ بلندای آبراهه ها و فاصلۀ کمابیش زیاد تا کاخ ساسانی آب به گونۀ مستقیم وارد کاخ نشده است، ولی آنچه که در فیلم پخش شده از سوی یک شهروند خبرنگار در روستای آتشکده گسترش یافت و بازتاب گسترده ای نیز داشت، نشان دهندۀ چیزی جز مدیریت ناکارآمد میراث جهانی فیروزآباد نبوده و نیست.
همچنین مدیر ادارۀ میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان فیروزآباد در همین زمینه به خبرگزاری فارس گفته است : « پلی که در نزدیکی ساختمان پایگاه میراث فرهنگی و کاخ اَردشیر قرار دارد باید از سوی دِهیاری و شورای شهر پهن تر می شد که این رُخداد در سال های پیش صورت نگرفته است. همچنین بر پایۀ گزارش مردمی، دهیار روستای آتشکده دو آب راه را در نزدیکی و پیرامون سایت کاخ اَردشیر بسته که آب در مسیر خود سرریز و روانۀ پل و سبب شکسته شدن نرده های آهنی (فنس ها) محوطۀ کاخ ساسانی شده است».
بانو دُرنا شهبازی در دنبالۀ سخنان خود آورده است : « بارندگی و آب گرفتگی روز 16 آذرماه در این شهرستان گسترده بود، ولی نه به گستردگی سال های پیش. از همین روی، بستن دو آب راه سبب شد پل نام برده پاسخگو نباشد و آب به حریم درجه یک کاخ اَردشیر برسد». (خبرگزاری فارس، 19 آذرماه 1399 خورشیدی)
اما یک نکته نیاز به یادآوری و آگاهی رسانی است و این که، سیلاب به درون محوطه و عَرصه وارد شده است و نه حریم. زیرا عَرصه و حریم کاخ اَردشیر مصوب شده و روشن است و نیاز به تفسیر و توجیه ندارد. و در فَرجام نباید خشنود بود که آب وارد کاخ اَردشیر نشده است. زیرا اگر شدت آب بیشتر بود و وارد کاخ می شد، فاجعه ای بزرگ رقم می خورد و بی گمان به نابودی بخشی از کاخ می انجامید. هرچند که، مدیر پایگاه جهانی فیروزآباد در این زمینه مسوولیت دارد و باید پاسخ گو باشد و نه مدیر ادارۀ میراث فرهنگی شهرستان فیروزآباد.
چرا سیلاب وارد محوطۀ کاخ اَردشیر شده و فنس ها را شکست
جدا از مواردی که مدیر میراث فرهنگی شهرستان فیروزآباد دربارۀ چرایی آب گرفتگی و ورود سیلاب به عَرصۀ محوطۀ کاخ اَردشیر بیان داشته است باید مهم ترین اَنگیزه پس از کم کاری دِهیاری و شورای شهر را در مدیریت ناکارآمد میراث فرهنگی جست و جو کرد. نبود پایش و پاک سازی مسیر طبیعی دفع آب و لایروبی آبراهه ها یکی دیگر از عوامل روان شدن آب ها به درون محوطه و عرصۀ کاخ اَردشیر بوده است. مدیران و مسوولان کاخ جهانی اَردشیر باید پیش از فرا رسیدن بارندگی ها و فصل بارش، همۀ راه های ورود و خروجی ناودان ها، جوی و آبراهه و مسیرهای آبی را پایش و پاکسازی و کنترل می کردند تا از بروز چنین رُخدادهایی پیشگیری شود، نه آن که پس از رویداد چنین فاجعه ای به دنبال گناهکار(مقصر) و توجیه باشند و اصل موضوع را از سر خود دور کنند. هم اینک، نرده های آهنی بخش شمالی آبراهه و نبش خیابان از سوی مسوولان میراث فرهنگی جوش داده شده است و بر سرجای خود قرار گرفته است. اما در بخش شمال خاوری (شرقی) آبراهه، نرده های آهنی جدا شده، در گوشه و کنار و بر روی زمین رها شده است. همچنین مسیر آبراهه و پیرامون آن پر از زباله، شاخ و برگ های شکستۀ درختچه ها و اشیای دیگر است و باید هرچه زودتر تمیز و پاکسازی شود.
بخشی از گچ بُری ساسانی کاخ اَردشیر به سرقت رفته است!
اما مدیریت ناکارآمد و نابسامانی در میراث جهانی کاخ اَردشیر به همین جا پایان نمی یابد و یکی از رُخدادهای ناگواری که در یادگار ساسانیان روی داده است و فاجعه ای بزرگ به شمار می آید و بسیار دردناک است، رُبوده شدن بخشی از گچ بُری ها و تزیینات زیبای تالار باختری (غربی) کاخ اردشیر است که جای بسی اَفسوس و شگفتی دارد. از سمت ورودی به کاخ اَردشیر که وارد می شویم در دست راست، اتاقی وجود دارد که تالاری با گچ بُری های بسیار زیبا و شاهکار مِهرازی (معماری) ساسانی را به نمایش گذاشته است که هر بیننده ای را به آفرین باد وا می دارد و بسیار چشم نواز و هنرمندانه است و برخی از کارشناسان باورمند هستند که این تزیینات و شاهکار هنری و گچ بری ها به پیروی از کاخ تَچر یا همان کاخ داریوش بزرگ در میراث جهانی پارسه (تخت جمشید) آفریده شده است.
آنچه مایۀ شگفتی فراوان بوده و پرسش براَنگیز است و جای بررسی و پیگیری از سوی مسوولان رَده بالای میراث فرهنگی کشور را دارد، این است که چگونه در مکانی که نگهبان، یگان حفاظت و پایگاه میراث فرهنگی دارد و به ثبت جهانی نیز رسیده است، می توان چنین دستبردی به بخشی از آثار زد؟ همچنین فاصلۀ کف زمین تالار باختری تا بخش گچ بری رُبوده شده، بسیار زیاد است و کار تودۀ مردم و یا یک فرد از بیرون مجموعه نمی تواند باشد. از سویی، بخش گچ بری رُبوده شده با دست جدا نشده است و هر بینندۀ آگاه و ریزبینی می تواند دریابد که این بخش با دستگاه و وسایل ویژه جدا شده است. زیرا بسیار دقیق و صاف از بدنۀ دیوار جدا شده است. اما شنیده ها مبنی بر آن است که گویا مدیر میراث جهانی فیروزآباد گفته است که، این بخش جزو آثار مرمتی بوده و اصل نیست!؟ در پاسخ به چنین توجیه ای باید گفت، اگر حتا بخش مرمتی اثر و دیواره هم باشد، چگونه و چه کسانی و با چه آرمانی توانسته اند به میراث جهانی دست یازیده و آسیب برسانند و گچ بری را از بیخ و بُن کَنده و بِرُبایند؟ و دیگر این که، بر پایۀ نگاره های (تصاویر) موجود و پیش از رُبوده شدن این گچ بری به سادگی می توان دریافت که آن بخش اصلی بوده و فاجعه ای بزرگ رُخ داده که توجیه پذیر نیست و بیانگر مدیریت ناکارآمد مجموعۀ جهانی ساسانی فیروزآباد است. هرچند که، اگر هم بخش مرمتی باشد باز در اصل داستان و کم کاری و بی دقتی مسوولان، تردیدی وجود ندارد و باید پاسخ گوی افکارهمگانی (عمومی) و کُنش گران و دوست داران میراث فرهنگی و دلسوزان اَمر باشند.
نگارنده برای روشن شدن و آگاهی رسانی درست یکی از نگاره های بخش گچ بری پیش از رُبوده شدن و ثبت جهانی را که سالم بوده در پایین همین گزارش آورده است. همچنین نگارنده موضوع را با رفتن به میراث فرهنگی به رییس حراست ادارۀ میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان آگاهی رسانی کرده است. از سویی، نگارنده هرچه کوشش کرد تا با مدیر پایگاه جهانی فیروزآباد گفت و گو کند، وی پاسخ تلفن ها را نداده و رَد داده و یا گوشی خود را مشغول کرده است!
اما دشواری های ریز و درشت کاخ جهانی اَردشیربابکان در همین جا پایان نمی یابد، ولی به دستور رییس حراست میراث فرهنگی استان و به سبب مسایل اَمنیتی و حفاظتی از موارد دیگر درمی گذریم. در پایان نیز، امیدوار هستیم مدیران و مسوولان میراث فرهنگی کشور و مدیر پایگاه جهانی فیروزآباد، پیگیر دشواری ها و موارد مربوطه باشند و در اَندیشۀ پاسخ گویی و توجیه و فرافکنی برنیایند. زیرا میراث جهانی فیروزآباد که با نام منظر باستان شناسی ساسانی پارس آن را می شناسیم، از آنِ همۀ جهانیان است و آبرو و پشتوانه و شناسنامۀ بالَندۀ مردم ایران به شمار می آید. پس بهتر است با آبروی مردمی با فرهنگ و تمدن کهن بازی نکنیم و در اَندیشۀ اصلاح مدیریتی و ساختار آن باشیم.
کاخ اَردشیربابکان در فاصلۀ 90 کیلومتری جنوب خاوری (شرقی) شیراز جای دارد که در تیرماه سال 1397 خورشیدی به ثبت جهانی در سازمان یونسکو رسیده است.
نگاره های زیر را که در 28 آذرماه در یک روز ابری و نیمه بارانی گرفته شده است، ببینید :
شاهکار معماری و هنر ایرانی همچنان پس از 18 سده می درخشد اگر زخم هایش را مرهم باشیم
برکه جلو کاخ اردشیر که پر ازلجن زار شده و زباله در آن موج می زند و نیاز به پاکسازی دارد
در سیلاب هفته پیش در فیروزآباد، آبراهه ها به سبب پاکسازی و لایروبی نکردن باعث شکستن فنسها شد و سیلاب به درون محوطه و عرصه میراث جهانی راه یافت
هنوز هم پس از یک هفته از پایان سیلاب در فیروزآباد آبراهه ها کامل پاکسازی نشده است
مسیر آبراهه در محوطه کاخ اردشیر
زباله ها و شاخه های شکسته درختچه ها و اشیای دیگر در کنار آبراهه و عرصه کاخ جهانی اردشیر رها شده است
فنس های شکسته شده و رها شده آبراهه ها در بخش شمال شرقی کاخ اردشیر، گویای مدیریت ناکارآمد است
ادامه آبراهه در بخش شمال شرقی که به رودخانه می انجامد
بازدیدکنندگانی که بر روی دیواره های کاخ جهانی اردشیر راه می روند و آسیب می رسانند و مسوولان در خوابند
گچ بری های زیبای ساسانی کاخ جهانی اردشیر که به پیروی از کاخ تچر تخت جمشید آفریده شده است
این نگاره مربوط به پیش از ثبت جهانی کاخ اردشیر است که در آن گچ بری های ساسانی سالم بوده است
بخشی از گچبری های ساسانی کاخ اردشیر که به تازگی ربوده شده و از میان رفته است!؟
نمای پشت کاخ جهانی اردشیر که از دور ساخت و سازهای افسارگسیخته، چشم انداز بدی را به نمایش گذاشته است
نقاشی اوژن فلاندن، خاورشناس و معمار فرانسوی از کاخ اردشیر فیروزآباد در سال 1851 میلادی
*پژوهشگرتاریخ ایران و میراث فرهنگی – خبرنگار آزاد – راهنمای گردشگری – کُنشگرمیراث فرهنگی، گردشگری و زیست بوم – دبیرانجمن مهرگان